Klaudiusz Ptolemeusz (Klaudios Ptolemaios; łac. Claudius Ptolemaeus) (ur. ok. 90 r. n.e. – zm. po 161 r. n e.).
Helleński astronom, astrolog, matematyk, geograf i optyk, prawdopodobnie rodem z Ptolemaidy (Tebaidy) w północnym Egipcie. Kształcił się i pracował w Aleksandrii, prowadził tam badania astronomiczne w latach 125 – 141 n.e. Prace Ptolemeusza wywarły ogromny wpływ na całą późniejszą astronomię i astrologię. Podsumował on wcześniejsze prace grekojęzycznych astronomów w “Wielkiej matematycznej konstrukcji astronomii w 13 księgach” (grec. “Megale syntaxis” albo “Megiste syntaxis” – “Wielka konstrukcja”, lub też “Mathematiké sýntaksis” – “Księga matematyczna”). Dzieło to, zachowane do dziś, znane jako “Almagest” (średniowieczne wypaczenie greckiego tytułu), stanowiło kanon wiedzy astronomicznej przez prawie półtora tysiąca lat. Ptolemejski system świata obowiązywał w astronomii do czasu zastąpienia go przez system świata Kopernika. Przy doborze hipotez dla objaśnienia poszczególnych zjawisk Ptolemeusz trzymał się zasad prostoty; kiedy prostsza hipoteza okazywała się niedostateczną, twierdził, że “należy brać inne, najbardziej odpowiednie”. Tak też było z najważniejszym odejściem od prostoty w naukach astronomicznych. Odszedł on od tradycyjnego modelu równomiernych kołowych ruchów ciał niebieskich: według Ptolemeusza planety poruszają się po dyferensach nierównomiernie. W ten sposób antycypowana była rewolucyjna idea I. Keplera o ruchu planet po elipsach. W odniesieniu do systemu Kopernika może Ptolemeusz wydawać się głosicielem pozorów, a nie wiarygodności, ale matematyczno – geometryczny aspekt modelu Ptolemeusza zawiera elementy heliocentryczne. W “Almageście” Ptolemeusz dowodzi prawdziwości geocentryzmu, jednak zostało wykazane, że z pierwotnego tekstu bardzo starannie usunięto wszelkie wzmianki o, znanym Ptolemeuszowi, heliocentrycznym systemie Arystarcha z Samos.
Ptolemeusz położył podwaliny pod prace w dziedzinie trygonometrii (sferycznej i na płaszczyźnie), odkrył refrakcję w atmosferze ziemskiej, badał zjawiska odbicia i załamania światła, stworzył podstawy geografii. W pracy “Nauka geograficzna” wyznaczył na mapach i w opisach położenie (nie zawsze poprawne) 8000 miejscowości, m.in. Kalisza (Calissia). Pomiędzy rzeką Vistulą (Wisłą), a Viadurą (Odrą) umieszcza celtyckie plemiona Lugiów – Didunów, które przywędrowały tutaj przez Bramę Morawską, przynosząc kulturę rzymską.
Zajmował się chronologią i teorią muzyki. Dla historii astrologii kluczowe znaczenie ma praca Ptolemeusza “Czworoksiąg” (“Tetrabiblos” napisana po 141 r.). Ta księga stanowiąca systematyczny wykład wiedzy astrologicznej starożytności, wywarła ogromny wpływ na arabską i europejską astrologię następnych stuleci. Ptolemeusz był także autorem pracy o pozytywnych astrologicznych przepowiedniach “Fazy gwiazd stałych”, dzieł o astrologiczno – astronomicznej problematyce: “O planetarnej hipotezie”, “Centiloquium”, “Gotowe (astronomiczne) tablice”, “Schemat i reguły posługiwania się gotowymi tablicami”.
Ptolemeusz był pierwszym, który przeformułował astrologię w terminach historii naturalnej Arystotelesa i “Tetrabiblos” może być traktowany jako “przyłożenie” arystotelejskiej fizyki do świata podksiężycowego. Jednak należy zauważyć, że astrologiczne nauczanie Ptolemeusza nie we wszystkim jest zgodne z główną linią hellenistycznej astrologii. Współcześni amerykańscy badacze R. Hand i R. Schmidt rozsądnie podkreślają, że Ptolemeusz, w istocie, odrzucił znaczną część tradycji, za kontynuatora której uchodził. Dlatego nie jest jasne, czy Ptolemeusz był praktykującym astrologiem: ani w “Tetrabiblosie”, ani nigdzie indziej nie znajdujemy żadnego horoskopu opracowanego przez Ptolemeusza i to zmusza by odnosić się do wniosków Ptolemeusza ze znaczną ostrożnością.
Osiągnięcia Ptolemeusza obejmują nie tylko obszary astrologii i astronomii. Wśród jego dzieł znajdują się: “Tablica królestw” (chronologia dawnych królestw), “O muzyce” (“O harmonii”) w trzech księgach, “Planisfera”, “Optyka” w pięciu księgach (autorstwo Ptolemeusza jest sporne), “Geografia”, “Traktat o obowiązujących kryteriach” (traktat o teorii poznania i duszy). Przypuszczalnie był też autorem prac z dziedziny geometrii: “O odległości”, “Elementy”, ” O teorii równoległych”, ” Mechanika”. Oprócz tego Ptolemeuszowi przypisuje się jeszcze kilkadziesiąt innych prac, ale wiarygodność tych informacji jest niewielka.
Na cześć Ptolemeusza nazwana została planetoida nr 4001 i krater księżycowy Ptolemaeus.
Zobacz również na Wikipedii